Tonyukuk Anıtı 1.Taş

TONYUKUK anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir… Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır.TONYUKUK, BİLGE KAĞAN’ın babası İLTERİŞ KAĞAN’ın amcası KAPGAN KAĞAN’ın, ve BİLGE KAĞAN’ın baş bilicisi yani başveziri idi. Büyük bir devlet adamı ve kumandan idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir, yazılardaki metin ona aittir, kendi ağzından konuşmaktadır.
Taşlarda TÜRKLER’in Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı, ve TONYUKUK’un neler yaptığı anlatılır.
Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır GÖK-TÜRK harfli TÜRKÇE metin bulunmaktadır.
Bu abidenin yazıları KÜL TİGİN ve BİLGE KAĞAN ANITLARI’ndaki kadar düzgün değildir. Bu abidede de yazı gene YUKARIDAN AŞAĞIYA yazılmıştır. Fakat nedense diğer iki abidenin aksine, satırlar SOLDAN SAĞA doğru istif edilmiştir. Tezyinatı da diğer kitabedeki kadar sanatkârâne değildir.
Birinci Taş
Batı Yüzü

Metin

Tercüme

1 Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgac iling e kılındım.TÜRK budun Tabgacka körür erti.

[1] Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım.TÜRK milleti Çin’e tâbi idi.

2 TÜRK budun kanin bulmayin Tabgacda adrildi, kanlandi.Kanin kodup Tabgacka yana içikdi. TENGRİ anca timiş erinc:Kan birtim,

	[2] TÜRK milleti hanını bulmayıp Çin’den ayrıldı, hanlandı.Hanını bırakıp Çin’e tekrar teslim oldu. TANRI şöyledemiştir: Han verdim,
3 kaningin kodup içikding. İçikdük üçün TENGRİ ölütmişerinc. TÜRK budun ölti, alkindi, yok boldi. TÜRK Sir budunyirinte	[3] hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun içinTANRI öldürmüştür. TÜRK milleti öldü, mahvoldu, yok oldu.TÜRK Sir milletinin yerinde
4 bod kalmadi. İda taşda kalmişi kubranip yiti yüz boldi.Iki ülügi atlig erti, bir ülügi yadag erti. Yiti yüz kişig	[4] boy kalmadı. Ormanda taşta kalmış olanı toplanıpyedi yüz oldu. İki kısmı atlı idi, bir kısmı yaya idi. Yediyüz kişiyi
5 uduzugma ulugi sad erti. Yag[g]il tidi. Yagmisi ben ertim.Bilge Tonyukuk Kagan mu kılayın tidim. Sakindim. Torukbukali semiz bukali arkada	[5] sevk eden büyükleri sad idi. Katıl, dedi. Katılanı benidim. Bilge Tonyukuk. Kagan mı kılayım, dedim.Düşündüm. Zayıf boğa ve semiz boğa arkada
6 böngser, semiz buka toruk buka tiyin bilmez ermiş tiyinanca sakindim. Anda kisre TENGRİ bilig birtük üçün özümök kagan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan	[6] tekme atsa; semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilmezmişderler diyip, öyle düşündüm. Ondan sonra TANRI bilgivermediği için kendim bizzat kagan kıldım. BilgeTonyukuk Boyla Baga Tarkan
7 birle İltiriş Kagan boluyin biriye Tabgacig öngre Kitany igyiriya Oguzug öküs ök ölürti. Bilgesi cabisi ben ök ertim.Cogay kuzin Kara Kumug olurur ertimiz.	[7] ile beraber İltiriş Kagan olunca güneyde Çinli,doğuda Kıtay’ı, kuzeyde Oğuz’u pek çok öldürdü.Bilicisi, yardımcısı bizzat bendim. Cogay’ın kuzeyyamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk.

Güney Yüzü

Metin

Tercüme

1 Kiyik yiyü tabisgan yiyü olurur ertimiz. Budun boguzitok erti. Yagimiz tegre ocuk teg erti, biz isig ertimiz.Anca olurur erkli Oguzdindin körüg kelti.

[1] Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletinboğazı tok idi. Düşmanımız etrafta ocak gibi idi, biz ateşidik. Öylece oturur iken Oğuz’dan casus geldi.

2Körüg sabi antag: Tokuz Oguz budun üze kagan olurtitir. Tabgacgaru Kuni sengünüg idmiş. KitanygaruTongraEsimig idmiş. Sab anca idmiş: Azkinya TÜRK[budun?]

	[2] Casusun sözü Şöyle: Dokuz Oğuz milletinin üzerinekagan oturdu der. Çin’e doğru Ku’yu, generali göndermiş.Kıtay’a doğru Tongra Esim’i göndermiş, sözü şöylegöndermiş: Azıcık TÜRK milleti
3 yoriyur ermiş, kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş,ol iki kişi bar erser sini Tabgacig ölürteci tir men, öngreKitanyig ölürteci tir men, bini Oguzug	[3] yürüyormuş; kaganı cesur imiş; müşaviri bilici imiş;o iki kişi var olursa seni, Çin’i öldürecek derim; doğudaKıtay’ı öldürecek derim; beni, Oğuz’u
4 ölürteci ök tir men, Tabgac biridin yan teg, Kitanyöngdinyan teg, ben yiridinta yan tegeyin, TÜRK Sir budunyirinte idi yorimazun, usar idi yok kilalim	[4] da öldürecek derim; Çin, güney taraftan hücum et; benkuzey taraftan hücum edeyim; TÜRK Sir milleti, yerinde hiçyürümesin; mümkünse hep yok edelim derim.
5 tir men. Ol sabig esidip tün udisikim kelmedi, küntüzolursikim kelmedi. Anda ötrü kaganima ötündüm. Ancaötündüm: Tabgac Oguz Kitany bu üçegü kabisar

[TD][5]O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağımgelmedi. Ondan sonra kaganıma arz ettim. Şöyle arz ettim:Çin, Oğuz, Kıtay bu üçü birleşirse[/TD]

[TR]
[TD]6 kaltaci biz. Öz içi taşın tutmiş teg biz. Yuyka erklitupulgali ucuz ermiş, yincge erklig üzgeli ucuz. Yuykakalin bolsar tupulguluk alp ermiş Yincge[/TD]
[TD][6] kala kalacağız. Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz. Yufkaolanın delinmesi kolay imiş, ince olanı kırmak kolay. Yufkakalın olsa delinmesi zor imiş. İnce[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]7 yogun bolsar üzgülük alp ermiş. Öngre Kitanyda biriyeTabgacda kuriya kuridinta yiriya Oguzda iki üç bingsümüz keltecimiz bar mu ne? Anca ötündüm.[/TD]
[TD][7] yoğun olsa kırmak zor imiş. Doğuda Kıtay’dan, güneydeÇin’den, batıda batılılardan, kuzeyde Oğuz’dan iki üç binaskerimiz, geleceğimiz var mı acaba? Böyle arz ettim.[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]8 Kaganim [ben] özüm Bilge Tonyukuk ötüntükötüncümün esidü birti. Könglüngce uduz tidi. Kök Öngün yoguru Ötüken yisgaru uduztum. Ingek kölükünToglada Oguz kelti.[/TD]
[TD][8] Kaganım benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiğimaruzatımı işitiverdi. Gönlünce sevk et, dedi. Kök Öngüçiğneyerek Ötüken Yış’a doğru sevk ettim. İnek, yükhayvanı ile Toglada[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]9 [Süsi üç bing] ermiş. Biz iki bing ertimiz.Süngüşdümüz. TENGRİ yarlikadi, yanydimiz. Ögüzke tüsdi.Yanyduk yolta yime ölti kök. Anda ötrü Oguz kopunkelti.[/TD]
[TD][9] Oğuz geldi. Askeri üç bin imiş. Biz iki bin idik. Savaştık.TANRI lütfetti, dağıttık. Nehire düştü. Dağıttığımız, yolda yineöldü hep. Ondan sonra Oğuz tamamiyle geldi.[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]10 TÜRK budunug Ötüken yirke ben özüm bilge TonyukukÖtüken yirig konmis tiyin esidip biriyeki budun kuriyakiyiriyaki öngreki budun kelti.[/TD]
[TD][10] TÜRK milletini Ötüken yerine, ben kendim bilge TonyukukÖtüken yerine konmuş diye işitip güneydeki millet, batıdaki,kuzeydeki, doğudaki millet geldi.[/TD]
[/TR]

Doğu Yüzü

Metin

Tercüme

1 iki bing ertimiz. [Iki] süm[üz b]oldi. TÜRK budunk8ilinga]li TÜRK kagan olurgali Santung balik[k]ataluy ögüzke tegmiş yok ermiş. Kaganima ötünüpsü iltdim.

[1] iki bin idik. İki ordumuz oldu. TÜRK milleti kIlInalI, TÜRKkaganı oturalı Santung şehrine, denize ulaşmış olan yokimiş. Kaganıma arz edip ordu gönderdim.

2 Santung balikka taluy ögüzke tegürtim. Üc otuzbalik sidi. Usin bunda itu yurtda yatu kalur erti. Tabgackagan yagimiz erti. On Ok kagani yagimiz erti.

	[2] Santung şehrine, denize ulaştırdım. Yirmi üç şehir zaptetti.Uykusunu burda terk edip, yurtta yatıp kalırdı. Çin kaganıdüşmanımız idi. On Ok kaganı düşmanımız idi.
3 Art[uki Kirkiz] küc[lüg kagan yagimiz] boldi. Ol üçckagan öglesip Altun Yış üze kabisalim timiş. Ancaögleşmiş: Öngre TÜRK kagangaru sülelim timiş. Angarusülemeser kaçan [n]eng erser ol bizni,	[3] Fazla olarak Kırgız’ın kuvvetli kaganı düşmanımız oldu.O üç kagan akıl akıla verip Altun Yış üstünde buluşalımdemiş. Şöyle akıl akıla vermişler: Doğuda TÜRK kaganınakarşı ordu sevk edelim. Ona karşı ordu sevk etmezsek, nezaman bir şey olsa o bizi
4 [kagani alp ermiş] aygucisi bilge ermis, kaçan [n]engerser ölürteci kök. Ücegün kabisip sülelim, idi yok kılalımtimiş. Türgiş kagan anca timiş Bening budunum andaerür timiş.	[4] kaganı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş ne zaman birşey olsa öldürecektir. Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim,tamamiyle yok edelim demiş. Türgiş kaganı şöyle demiş:Benim milletim ordadır demiş.
5 [TÜRK budunu yime] bulganc [o] [timi]ş, Oguzi yimetarkinc ol timiş. Ol sabin esidip tün yime udisikim kelmezerti, kün yime olursikim kelmez erti. Anda sakindima.	[5] TÜRK milleti yine karışıklık içindedir demis. Oğuz’u yinesıkıntıdadır demiş. Bu sözü işitip gece yine uyuyacağımgelmiyordu, gündüz yine oturacağım gelmiyordu. O zamandüşündüm.
6 [İlk Kirkiz]a sü[les]er [yig er]miş tidim. Kögmen yolibir ermiş. Tumis tiyin esidip bu yolun yorisar yaramacitidim. Yirci tiledim. Cölgi Az eri bultum.	[6] Ilk olarak Kırgız’a ordu sevk etsek iyi olur, dedim.Kögmenin yolu bir imiş. Kapanmış diye işitip, bu yol ileyürürsek uygun olmayacak, dedim. Kılavuz aradım. ÇöllüAz kavminden bir er buldum.
7 İşit[t]im: Az yir y[oli?] Ani b[irle … er]miş, bir atoruki ermiş, anin barmiş. Angar aytip bir atlig barmıştiyin ol yolun yorisar unc tidim. Sakindim. Kaganima	[7] İşittim: Az ülkesinin yolu Ani boyunca … imiş, bir at yoluimiş, onunla gitmiş. Ona söyleyip, bir atlı gitmiş diye o yollayürürsek mümkün olacak, dedim. Düşündüm, kaganıma

Kuzey Yüzü

Metin

Tercüme

1 ötündüm. Sü yoritdim. At altin tidim. Ak Termil keceogurkalatdim. At üze birtüre karig söktüm. Yukaru atyete yadagin igac tutunu agturdum. Öngreki er

[1] Arz ettim. Asker yürüttüm. Attan aşsağı dedim. AkTermili geçip sırtlattım. At üzerine bindirip karı söktüm.Yukarıya, atı yedeğe alarak, yaya olarak, ağaca tutunarakçıkarttım: Öndeki er

2 yoguru [idip] i bar baş aşdimiz. Yubulu intimiz. On tünkeyantaki tug ebirü bardimiz. Yirci yir yangilip boguzlandi.Bungadip kagan yelü kör timiş.

	[2] çiğneyi verip, ağaç olan tepeyi aştık. Yuvarlanarakindik. On gecede dağdaki engeli dolanıp gittik. Kılavuzyeri şaşırıp boğazlandı. Bunalıp kagan dört nala koşturuver demiş.
3 Ani subk[a] bard[imiz]. Ol sub kodi bardimiz. Asangalitüşürdümüz. Atig ika bayur ertimiz. Kün yime tün yimeyelü bardımız. Kirkizig uka basdimiz.	[3] Ani suyuna vardık. O sudan aşağıya gittik. Yemekyemek için attan indirdik. Atı ağaca bağlıyorduk. Gündüzde gece de dört nala koşturup gittik. Kırgız’ı uykuda bastık.
4 [Usin] süngügün acdimiz. Kani süsi tirilmiş.Süngüşdümüz, sancdimiz… Kanin ölürtümüz. KagankaKirkiz buduni içikdi, yükünti. Yany dimiz, Kögmen yışıgebirü keltimiz.	[4] Uykusunu mızrak ile açtık. Hani, ordusu toplanmış.Savaştık, mızrakladık. Hanını öldürdük. Kagan Kırgızkavmi teslim oldu, baş eğdi. Geri döndük, KögmenYış’ı dolanıp geldik.
5 Kirkizda yandimiz. Türgiş kaganda körüg kelti. Sabianteg: Öngdin kagangaru sü yorilim timiş; yorimasar bizni,kagani alp ermiş aygucisi bilge ermiş, kagan [n]eng erser	[5] Kırgız’dan döndük. Türgiş kaganından casus geldi. Sözüşöyle: Doğuda kagana karşı ordu yürütelim demiş.Yürütmezsek, bizi kaganı kahraman imiş, müşaviri biliciimiş ne zaman bir şey olsa
6 bizni ölürteci kök timiş. Türgiş kagani taşikmiş tidi. OnOk buduni kalisiz taşikmiş tir. Tabgac süsi bar ermiş. Olsabig esidip kaganim ben ebgerü tüseyin tidi.	[6] bizi öldürecektir demiş. Türgiş kaganı dışarı çıkmışdedi. On Ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış, der. Çin ordusuvar imiş. O sözü işitip kaganım, ben eve ineyim, dedi.
7 Katun yok bolmiş erti. Ani yoglatayin tidi. Sü baring tidi,Altun Yışda olurung tidi. Sü başı İnel Kagan Tarduş sadbarzun tidi. Bilge Tonyukukka banga aydi.	[7] Hatun yok olmuştu. Ona yas töreni yaptırayım, dedi.Ordu, gidin, dedi. Altun Yış’da oturun, dedi. Ordu başıİnel Kagan, Tarduş sadi gitsin, dedi. Bilge Tonyukuka,bana şöyle dedi:
8 Bu süg ilt tidi. Kiynig köng lüng ce ay, Ben sanga neayayin tidi. Kelir erser kür ökülür, kelmez erser tilig sabigali olur tidi. Altun Yışda olurtumuz.	[8] Bu orduyu sevk et, dedi. Cezayı gönlünce söyle. Bensana ne söyliyeyim, dedi. Gelirse hile toparlanır, gelmezsehaberciyi, sözü alarak otur, dedi. Altun Yış’a oturduk.
9 Üç körüg kişi kelti Sabi bir: Kagan sü taşikdi, On Oksüsi kalisiz tasikdi tir. Yaris yazida tirilelim timiş. Ol sabigesidip kagangaru ol sabig itim. Kanda yan sabig yana	[9] Üç casus geldi. Sözü bir: Kagan ordu çıkardı, On Okordusu eksiksiz dışarı çıktı, der Yaris ovasında toplanalımdemiş. O sözü işitip, kagana o sözü ilettim. Han tarafındansöz dönüp
10 kelti. Olurung tiyin timiş. Yelme kargu edgüti urgil,başitma timiş. Bög[ü] Kagan bangaru anca yidmiş. Apatarkangaru içre sab idmiş: Bilge Tonyukuk anyig ol, üz ol,angilur.	[10] geldi. Oturup diye söylemiş. Keşif kolunu, nöbet işiniçok iyi tertip et, baskın yaptırma demiş. Bögü Kagan banaböyle haber göndermiş. Apa Tarkan’a gizli haber göndermişBilge Tonyukuk kötüdür, kindardır, şaşırır.
11 Sü yorilim tideci, unamang. Ol sabig esidip sü yoritdim.Altun Yışısıg yolsuzun asdimiz. İrtiş ögüzüg keçigsizinkeçtimiz. Tün katdimiz. Bolcuka tang öntörü tegdimiz.	[11] Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin. O sözüisitip orduyu yürüttüm. Altun Yış’ı yol almaksızınaştık. İrtiş nehrini geçit olmaksızın geçtik. Geceyi gündüzekattık. Bolcuya şafak sökerken ulaştık.