Pamir Türkleri

Pamir, aslında büyük bölümü Tacikistan ve Kırgızistan’da, daha küçük bölümü ise Çin ve Afganistan’da kalan dağlık bir bölgedir.

Pamir Kırgız Türkleri, dağlık Pamir bölgesinin Afganistan’da kalan bölümünde yaşamaktadır.Pamir kelimesinin menşei hakkında en akla yatkın olan görüş, onun kelime anlamına bağlı olarak yapılan izahta kendini göstermektedir. Buna göre pamir kelimesi, Farsça pa “ayak” ve mir “komutan, beğ, emir; zirve” kelimeleri ile yapılmış pa-imir (dağ)zirvelerinin ayağı” tamlamasından doğmuştur. Bu kelimenin Türk Ansiklopedisinin ilgili maddesinde iddia edildiği gibi Farsça Bam-ı Dünya “dünyanın damı” kelimelerinden bozma olduğu görüşü; Pamir’e “Dünyanın Damı” denmesi noktasından hareket edildiğinde haklı
görünmekle beraber, söz konusu kelimelerin şekilce çok farklı oluşları sebebiyle zayıf kalmaktadır. Kırgızlar, Pamirlere eskiden Terskey Alay diyorlardı.



Pamir bölgesi, 71°-76° Doğu boylamları ve 37°-40° Kuzey enlemleri arasında, 100.000 km2’lik bir alanı kaplamakta olup Dünyanın en büyük dağ düğümü olarak görülür. Ortalama yüksekliği 3.500 metreyi bulan yüksek platolardan oluşan Pamir bölgesinde, 7.000 metreyi aşan zirveler de yer almaktadır. Bu zirvelerden en yüksek olanlar Lenin (7.127 m.), Garmo (7.490 m.), Mustağ Ata (7.860 m.)’dır.

Lenin dağının eski adı Boz Alay’dır.

Himalaya-Alp dağ sistemine bağlı olan Pamir dağ kütlesinin Doğudan Batıya uzunluğu yaklaşık 400 kilometre, Kuzeyden Güneye ise yaklaşık 225 kilometredir. Pamir, 7500 km2’yi aşan bir alanı kaplayan buzuluyla kutup bölgelerinden sonra dünyanın en geniş buzulunu üzerinde bulundurur. Ayrıca çöküntü havzalarda bir çok göl de yer alır.Pamir bölgesini, Batı ve Doğuda, Amu Derya ve Tarım nehirlerinin havzalarını teşkil eden nispeten alçak bölgeler sınırlar. Kuzeyde ise Sir Derya’nın havzasıyla sınırlanır.

Marco Polo’nun Kâşgar’a giderken kullandığı İpek Yolu, Pamir bölgesinden geçmekte idi.

Büyük Pamir, Küçük Pamir

Pamir bölgesi, belli başlı iki bölgeye ayrılır: Büyük Pamir ve Küçük Pamir. Küçük Pamir ve orada bulunan yüksek Vahan vadisi,Afganistan’da kalan bölümde yer alır. Vahan vadisi, Afganistan’ın Badahşan vilâyetinden Kuzey-Doğuya doğru uzayan dar bölgeyi oluşturur. Vadi, adını Vahan nehrinden alır. Bu bölge Afgan hükümeti tarafından av bölgesi olarak belirlenmişti. 6.800 Dolar karşılığında iki hafta boyunca buralarda avlanma izni veriliyordu. Ahu, ceylan, dağ keçisi, ayı, kurt gibi av hayvanları vardır.



Pamir’de yaşayan Kırgız Türklerinin büyük bir ekseriyeti Teyit ve Kesek uruklarındandır. Burada bir kaç çadır da Nayman ve Kıpçak uruklarından olan Kırgız Türkü bulunduğunu biliyoruz. Kırgızlar Küçük Pamir’e, bugün Kırgızistan sınırları içinde kalan Alay vadisinden, Murgap nehri havzasından, 1900’lü yılların başından itibaren gelmişlerdir.

Afganistan Pamirindeki Kırgız Türklerinin nüfusu hakkında kaynaklarda 2000’den 100.000’e kadar değişen çok farklı rakamlar verilmektedir. Rakamların birbirinden bu kadar farklı olması, Afganistan’da resmî nüfus sayımının yapılmamasından ve Kırgız Türklerinin göçebe hayatı yaşamalarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca burası, eski S.S.C.B., Afganistan, Pakistan ve Çin’in sınırlarının birleştiği jeostratejik önemi fevkalade yüksek olan bir bölgedir. Siyasî sınırlar çizilmeden önce bütün Pamir bölgesinde hür göçebe hayatı yaşamakta olan Kırgız Türkleri, bilahare çeşitli savaşlar ve karışıklıklar tesiriyle söz konusu ülkeler arasında sürekli olarak yer değiştirmişlerdir. Bu nüfus hareketi hala durulmuş değildir. Kaynaklarda verilen farklı rakamları değerlendirirken bu durumun da göz önüne alınması gerekir.

Kesin olarak bilinen tek rakam, Hacı Rahmankul Han’a bağlı olarak yaşayan Kırgız Türklerine aittir. Afganistan’da Sovyetler Birliği yanlısı komünistlerin idareyi ele geçirmeleri üzerine önce 1978’de Pakistan’a, sonra da 1982’de Türkiye’ye göç etmişlerdir. Bunlar Afganistan’dan çıktıkları vakit sayıları 500 çadırdan (1700 kişi) ibaretti.Öte yandan Türkiye Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı’ndan alınan bilgilere göre 2641 Sayılı Kanun uyarınca Türkiye’ye kabul ve iskânları kararlaştırılan ve 3.8.1982-23.8.1982 tarihleri arasında Pakistan’dan Türkiye’ye getirilip geçici iskan yerlerine yerleştirilen mülteciler arasında Kırgızların sayısı 293 aile ve 1138 kişiden ibarettir.

Pamir Kırgızları üzerinde çeşitli konularda uzun yıllar araştırma yapmış olan R. Dor da Afganistan’dan 1300 Kırgız’ın çıktığını, bunlardan 100 kişinin Pamir’e geri döndüğünü, Türkiye’ye ise 1138 kişinin geldiğini bildirmektedir.

Kırgız Türklerinin tabii vatanı olan Pamir bölgesinin Vahan vadisinde, yani Afganistan’da kalan bölümünde hala yaşamakta olan Kırgızlar vardır. Ancak bunların sayısını kesin olarak tespit etmek şimdilik mümkün değildir.



Afganistan Pamirinde ki en önemli yerleşim merkezi, Vahan vadisinin girişinde yer alan Handud’dur, Ama Kırgızlar, Vahan vadisininiç kısımlarında otururlar. Yazın yaylaklarda, kışın kışlaklarda hayvanlarını otlatırlar. Yaylaklar ile kışlaklar arasındaki mesafe, at yolculuğu ile en fazla bir günlük yoldur.