Oğuzlar, Oğuz Türk Boyları

Oğuzlar, Oğuz Kağan Destanı’na göre 24 boydan ve Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t-Türk eserine göre 22 boydan oluşan Orta Asya kökenli Türk halkları.

7. yy civarında konar-göçer bir yapıyla yer değiştirmeye başlamışlar ve coğrafi olarak Bizans kayıtlarına göre önce Balkanlara yayılmışlardır. Oğuzlar, bugünkü Türkiye Türklerinin (Selçuklular, Osmanlılar, diğer Türkmen beylikleri ve boyları) atası sayılmaktadırlar.

Destanlara göre, Oğuzlar Oğuz Han’ın 6 oğlu ve onların 4’er oğlundan meydana gelmişlerdir. Meydana gelen bu 24 boyun ayrı adı ve ünvanları vardır. Bu bölümleme, Oğuz Kağan Efsanesi’nden kaynaklanmaktadır.

Etimolojisi

Oğuz kelimesinin günümüz Türkçesindeki karşılığı Ağız’dır. Oğuz Han, doğduktan sonra anasından bir kere süt emmiştir. Bu nedenle bugün halen Anadolu’da doğum sonrası ilk süte ağız (Oğuz) sütü denir ineğin doğum sonrası sağılan (koyu kıvamdadır) ilk sütünün adı ağız sütüdür. Aynı biçimde, yapılan bir işin ilkine de “ağız” denmektedir. Oğuz boylarından Yüreğirlilerin ağılıklı olarak yaşadıkları Çukurova’da pamuk toplanmasında bile ilk hasata “ağız” ya da “ilk ağız” denir. Oğuz sözcüğünün çeşitli söyleniş biçimleri vardır. Bizanslar Uzlar der, Araplar Guzlar der. G harfi biraz gırtlağa yakın çıkar. Rumeli Vilayet-i Celilesine (yani Manastıra bağlı Kayılar Kazasına bağlı Kuzlu Küy (k boğaza yakın söylenir sanki boğaza yakın g gibi Guzlu Küy olarak telaffuz edilir veya Kozlu köyü olarak latin harfleriyle transkiript edilir. Osmanlıca Tapu tahrir defterlerinde Oğuzlu olarak tahrir edilmektedir.Şuanda Çorumun Oğuzlar Adlı İlçesi Bulunmaktadır.
.
Oğuz Kağan Destanı’na göre Oğuz boyları

24 Oğuz boyunu önce iki kolda (Bozoklar ve Üçoklar) daha sonra Oğuz Han’ın 6 oğluna ve son olarak da onların 4 oğluna ayırmaktadır. Listelerin kaynakları, Kaşgarlı Mahmud ve 14. yüzyıl’da yaşayan Reşideddin’e dayanmaktadır. Reşideddin 24, Kaşgarlı Mahmut ise 22 boy saymaktadır.

Bozoklar ve Üçoklar

Bu boyların Bozoklar ve Üçoklar olarak ikiye bölünmesi ise daha sonradır. Bu iki ana kol arasında çıkan anlaşmazlıklar, boyların bir kısmının batıya göçmesine neden oldu, bir kısmı da Göktürk Devleti’nin kurulması ve Ötüken’i işgali nedeniyle batıya göçmüştür (6.yy). Kalanlar Göktürk egemenliği altına girmiştir.

630’da ilk Göktürk devletinin zayıflayıp Çin kontrolü altına girmesiyle tekrar birleşmeye başlamışlarsa da ikinci Göktürk Devleti kurulunca fazla direniş gösteremeden tekrar egemenlik altına girdiler. (7.yy sonları). 745 yılında ikinci Göktürk Devleti de yıkılınca batıya ve Çin’e göçmüş birçok Oğuz Boyu da Ötüken’e geri dönerek Kutluk Bilge Kağan’ın kurduğu Uygur Devleti çatısı altında birleşti.

Altayların batısındaki ve Tanrı Dağları bölgesindeki Oğuz toplulukları ise Gök Türklerin batı kolu olan Türgiş ya da Türkeş Kağanlığına bağlı olarak varlıklarını sürdürdüler. 760’lı yıllarda bölgeyi ele geçiren Karluk boyunun kurduğu devlette yer aldılar. Bu boyun öncülüğünde Yağma ve Çiğil boylarının da katılımıyla kurulan Karahanlı Devleti içinde Oğuz boyları da vardı. 10. yüzyılda Hazar Denizi’nin doğusunda Oğuz Yabgu önderliğinde ilk devletlerini kurdular.

1000 yılında Kıpçaklar tarafından yıkılan bu devletten sonra Oğuzlar ikiye bölündü, bir kısmı kuzeye giderek bugünkü Kırım, Kazak, Bulgar ve Tatarların atası oldular; bir kısmı da Selçuk bey önderliğinde güneye indiler, İslamı kabul edip İslam orduları hizmetine girdiler.

Doğu’daki Oğuz kitlelerinin tarihi başka yönde gelişti. 840 yılında Uygur Devleti Kırgızlar tarafından yıkılınca Oğuzların asıl büyük göçü başladı ve Asya’nın dört bir tarafına ama daha çok kitleler halinde batıya göçtüler ve öteki kandaş boylarla birleştiler. Oğuz kitleleri içinde Kınık boyundan olup, ataları Selçuk’un adından ötürü Selçuklular olarak anılmaya başlayan bir kol Tuğrul Bey önderliğinde 1038 yılında Irak ve İran’da Büyük Selçuklu İmparatorluğunu kurdu. Etrafta dağınık yaşayan diğer Türk boyları da bu İmparatorluğa katıldı.

1040’da Merv yakınlarındaki Dandanakan Savaşı’nda Gaznelileri yendiler. Selçuklu egemenliği İran, Horasan, Merv, Irak, Suriye, Güney Kafkasya ve Anadolu’da bir asırdan fazla sürdü. Son büyük sultanları Sencer’in 1141’de Semerkant ile Buhara arasında bulunan Katavan mevkinde Moğol kökenli Karahıtaylılar’a yenilmesi ile devlet çözülmeye başladı.

1153’de kuzeydoğudan gelen Karahıtaylar ve Karluklar tarafından imparatorluk yıkılınca Oğuzlar dağıldı.

Dağılan bu boyların kimi Harzemşahlara bağlandı, kimi Horasan’a, Kirman’a göçtü, kimileri de daha batıya gidip Irak’a, Suriye’ye yerleşti, kimileri de Anadolu Selçuklu Devleti ‘ne katıldı.

Bunlardan sonra kurulan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi Devletleri, Alemdarlar, Anadolu beylikleri, Osmanlı İmparatorluğu, Suriye, Irak ve Azerbaycan’da çeşitli beyliklerde de Oğuz Kağan Destanı mevcuttu.