İnkaların Antik Bilgisayarı: Khipu (Quipu)

İnkaların yazılı bir dili yoktu. Ancak seleflerinden benzersiz bir bilgi kaydetme sistemi icat ettiler. Khipu veya quipu adı verilen bu antik "bilgisayar" MÖ 2600 yılına kadar uzanıyor. Khipu ilk bilgisayar gibiydi; bir tür hesap veya sayma makinesiydi. Khipu, veri depolayan ve bilgi ileten düğümlü iplerden oluşan bir sistemdi. Antik And dünyasından kültürler bu sistemi binlerce yıl boyunca kullandılar.

Khipu nedir?​

Quipu veya kipu olarak da yazılan khipu, çeşitli renklerde düğümlü iplerden oluşan ve bilgi depolayan ve ileten karmaşık bir sistemdir. Khipu, Keçuva dilinde "düğüm" anlamına geliyor. İnkalar dahil birçok antik And kültürü bu düğüm sistemini kullandı. "Konuşan düğümler" denildi ve bir yazı sistemi işlevi gördü. Resmi yazı dilleri olmadığı için çok önemli bir icattı. Sadece ip ve düğümden oluşmasına rağmen, khipu'nun dizilimi son derece hassas ve karmaşıktır ve muhasebeden soyağacına kadar her bilgiyi iletir. Pamuk ya da deve tüyü lifinden yapılan khipu taşınabilirdi ve bilginin uzak mesafelere aktarılmasını ve uzun zaman saklanmasını kolaylaştırıyordu.

Khipu'nun tarihi​

İnka İmparatorluğu'nun baş muhasebecisi ve elinde khipu. Sol alt köşede sayaç olarak kullanılan mısır tanelerinin olduğu “sayma tablosu” göze çarpar.

İnkalar And Dağları'ndaki hükümdarlıkları boyunca khipu'yu kullandılar ancak onu kullanan ilk kültür kesinlikle onlar değildi. İnkalar ortaya çıkmadan 4.000 yıl öncesine uzanan kalıntılarda khipu bulunmuştur. Kullanımları MÖ 2600'den MS 1532'ye kadar uzanıyor. Bölgede farklı dilleri konuşan gruplar arasında evrensel bir iletişim yöntemiydi. İnka İmparatorluğu'nun bir vadiden başlayarak farklı kültürler, diller, topografyalar ve kaynaklar boyunca 5.000 km uzanmasını sağlayan khipu'nun işlevselliğidir. Özellikle MS 600'den başlayarak Wari kültürüyle popülerleşti.

İnkalar bir bölgeyi fethettiğinde yaptıkları ilk şey muhasebecilerini, envanter çalışanlarını alana göndermekti. Bölgeye girerler ve tam anlamıyla tüm farklı kaynakları sayarlardı: Akarsular, tarlalar, tarlaları ölçerlerdi, insanlar, insanların cinsiyetleri, madencilik, balıkçılık ve her şey. Bunların kayıtlarını tutarlar ve bu bilgileri başkent Cusco'ya geri götürerek bölgenin nasıl yönetileceğine dair kararlar alırlardı.

İnkalar, binlerce yıllık antik And kültürleri arasında khipu veya quipu sistemini kullanan son halktır. 1532-1572 yılları arasındaki İspanyol fethi sırasında, İspanyollar bölgeye kendi konuşma ve yazı dilini getirince khipuların işlevi azaldı.

Khipu ne için kullanılıyordu?​

İnkalar için khipu öncelikle sayısal verileri saklamak için kullanılan bir sayma aracıydı. Ancak edebi ve sanatsal amaçlara da hizmet ettiği düşünülüyor. Khipu için farklı demetler ve düğüm türleriyle temsil edilen bir ondalık sistem geliştirildi ve bugün kullanılan ondalığa benzerdir. Bu ondalık sayma sistemiyle topluluğun veya bölgedeki kaynakların envanter verilerini kaydettiler. Nüfus sayımı bilgilerini, muhasebe verilerini, askeri ve ritüel organizasyonu, takvim detaylarını, vergi bilgilerini ve çok daha fazlasını khipu ile veri tabanına işlediler.

Bazı bilim insanları bu İnka yazı sisteminin bazen nota kağıtlarındaki müzik notaları gibi performatif bir işlevi olduğuna da inanıyor. Belirli düğümlerin ve yerleşimlerin bir müzik yapıtının ipuçları olduğu düşünülüyor. Khipu'nun nasıl kullanıldığına dair bilgilerin çoğu kayboldu ancak onu deşifre edebilmek için hala sıkı bir çalışma yapılıyor.

Khipu nasıl okunuyor?​

Düğüm değeri​

Khipu'nun sayma sistemi ondalık sisteme benzerdir. Üç farklı düğüm tipi var: Tek düğüm, uzun düğüm ve sekiz biçimli düğüm. Bazen İnka Düğümleri olarak da adlandırılan bu düğümlerin ipteki dizilişi sayısal değeri gösterir. Tek düğümler onlar, yüzler, binler ve on binleri temsil ederken, uzun düğümler ikiden dokuza kadar olan sayıları temsil eder ve düğümün kendi içindeki dönüş sayısı ile gösterilir. Sekiz biçimli düğüm ise 1 sayısıdır.

Yerleşimi​

En yüksek değerler ipin en üstünde yer alır, değer aşağıya doğru indikçe azalır. İp üzerindeki her değer kümesi (on binler, binler, yüzler, onlar ve tek haneler) bir boşlukla ayrılır:

• İpin tepesinde tekli düğümler vardır:
  • Onbinler
  • Binler
  • Yüzler
  • Onlar
• Sonra uzun düğümler gelir:
  • İkiden dokuza kadar gider ve düğümün dönüş sayısı sayıyı verir.
• Son olarak, sekiz rakamlı düğüm:
  • 1'i temsil eder

Okunması​

Khipu'yu okumak için, her bir ipteki sayıları saymanız yeterlidir. Örneğin, ipte bitişik üç tek düğüm ve ardından dört turlu uzun bir düğüm varsa, bu ipin değeri 34'tür (aşağıdaki örnekteki ilk ip). Eğer ipte bitişik iki tek düğüm ve ardından bitişik beş tek düğüm ve ardından sekiz biçimli düğüm varsa, bu ipin değeri 251'dir (aşağıdaki örnekte ikinci ip). Bir başka örnek, eğer ipte bir tek düğüm ve ardından yan yana üç tek düğüm ve ardından yan yana iki tek düğüm ve ardından bir sekiz rakamı düğümü varsa, bu khipu ipinin değeri 1.321'dir.

Yukarıda khipu'nun sembolik temsili var. Daire tek düğümleri, çizgiler uzun düğümleri ve sonsuzluk sembolü sekiz düğümü temsil eder.

Quipucamayoc nedir?​

İnkalarda herkes khipu okuyabilecek ve üretebilecek biçimde eğitildi. Khipu konusunda üst düzey eğitim alan insanlara ise quipucamayoc denirdi. Khipu'nun bekçileri olarak bilinen bu kişiler, hem khipu hazırlar hem de yazarlardı. İnka yöneticileri bu insanları eyaletlere gönderiyor ve onlar da topladıkları bilgilerle krala geri dönüyordu. Quipucamayoc'lar 4.000 yıl boyunca İnka ve onlardan önce yaşamış uygarlıkların veri tutma görevini üstlendiler.