Göktürkler

Klasik eski Orhun yazıtlar Türkçe kök ve Türkiye Türkçe gök kelimeleri aynı anlamı ifade ediyorlar: Mavi gökyüzünü. Göktürkler inanç ve düşünce yapılarına göre Gök Tanrı ( Tanrı veya Tengri) tarafından devlet kurma görevinin kendilerine verildiğine inanmakta ve bu doğrultuda düşünmektedirler. Bunun kanıtı da Orhun yazıtlardan mevcuttur. Bu yüzden kendilerini Göktürk olarak tanımlamışlardırlar. Türk adı ilk kez Göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir.

Göktürk İmparatorluğun Tarihçesi

Göktürk İmparatorluğu Türk toplumu tarafından kurulan dördüncü devlettir. Göktürk İmparatorluğu 552 – 745 yılına kadar varlığını korudu ve sürdü. Çin İmparatorluğu ile uzun süre rekabet ve savaş içinde bulundu. Kardeş kavgaları, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar bu Türk İmparatorluğun zayıflayıp yıkılmasına neden oldu. Yine de Türk toplumu tarafından kurulmuş olan bu İmparatorluk Asya tarihinde kalıcı izler bıraktı.
Bu imparatorluk sadece Asya tarihini değil Türk siyasi tarihini ve aydınlatan anıtlar bıraktı, Orhun yazıtları. Göktürklerin Gök Tanrı olarak adlandırılan bir inanca sahip oldukları tarih araştırmacıları tarafından dile getirilmektedir. Orhun yazıtları bu görüşü doğrulamaktadır. Müslüman olmadan önce tarihte ilk kez Türk adını devlet adı olarak kullanmış Göktürklerin dini Gök Tanrı diniydi.

Dil örnekleri klasik eski Türkçe kültürü (Göktürk 6/7/8 yy. ile Orhun yazıtları) ve Türkiye Türkçesi kültürü

Göktürk İmparatorluğu (552–745)
Birinci Göktürk İmparatorluğu (552–581)
Birinci Göktürk İmparatorluğu bölünüyor (581–603)
Doğu Göktürk İmparatorluğun çöküşü (603–630)
Batı Göktürk İmparatorluğun çöküşü (603–659)
İkinci Göktürk İmparatorluğu (681–745)

I.Gök Türk Kağanlığı (Doğu-Batı Kağanlıkları)

Gök Türk (Kök Türk) Devleti VI. yüzyılın ortasında, Asya’nın doğusunda Çin devletinin, batısında Sasani-İran devletinin sınırladığı İç-Asya bozkırlarında ,doğuda Avarlar batıda Eftalit/ Ak Hunlar ile yapılan mücadeleler sonucunda ortaya çıktı.Kurucuları doğuda Bumin Kağan,batıda kardeşi İstemi Kağan’dır.

İli derleyen ve bu nedenle iliğ kağan diye de adlandırılan Bumin Kağan’ın ölümünden sonra yerine oğlu Ko-lo/ Kara Kağan geçtiyse de iktidarı kısa sürdü. Bir yıl sonra Mukan Kağan devletin başına geçti. Mukan Moğol soylu Kitanları yenerek Doğu Göktürk Devleti’nin sınırlarını Büyük Okyanus’a kadar genişletti. Mukan’dan sonra tahta Ta-po/ Taspar Kağan geçti. Ta-po Budizmi kabul eden ve Çin’i baskı altında tutan yönleriyle sivrildi.
Doğuda bunlar olup biterken batıda sınırlarını Kırım’a kadar genişletmiş İstemi Kağan öldü. Yerine oğlu Tardu Kağan geçti. Tardu 603 yılına kadar hükümdarlığını sürdürdü.

Doğuda Ta-po’nun ölümü üzerine tahta çıkan To-lo-pien(ya da sonraki adıyla Apa Tarkan) toyda/ kurultayda yapılan kengeş’te (müzakere) onaylanmadı. Yerine Ta-po’nun yeğeni Şa-po-lio/ İşbara kağan ilan edildi. Çin politikalarının da tesiriyle batı kağanı Tardu, To-lo-pien’i destekledi. İşbara’nın Apa’nın annesini öldürtmesi doğu ile batı arasındaki ilişkileri bir daha düzelmemek üzere bozdu; iki budun artık birbirlerine düşman hale geldi.
Tardu’nun ölümünden sonra Batı Gök Türkleri güçlerinin zayıfladığının bir göstergesi olan yabguluk ve şadlık adları altında Aşena ailesine mensup kişilerce yönetildikten sonra 630 yılında Çin egemenliğine girdi. Bundan sonra On Oklar adını alarak Türgiş boyunun önderliğindeki boylar federasyonu şeklinde yüzyılın sonuna kadar Çin hakimiyetinde kaldılar.

Doğu Gök Türkleri ise, Şi-pi Kağan’nın 618’de ölümüne kadar benliklerini korudular. Ondan sonra görülen Hie-li/ İliğ Kağan Çin’in başkentini kuşattı ise de tutsak alındı; esarette kederinden ölmesiyle I. Gök Türk İmparatorluğu tamamen yıkılmış oldu (630).
Aynı tarihte Çin İmparatoru Tai-tsung kendisini Türklerin Gök Kağanı ilan ediyordu. Hakanlığa bağlı Türk ve yabancı boylar etrafa dağılmaya başladılar bir kısmı ise Çin’e sığındı. 50 yıl süren esaret hayatında Türk budununu toparlama çalışmaları ve Çin’e karşı başkaldırma hareketleri(isyanlar) eksik olmadı. Bunların en ünlüsü 639’da Gök-Türk prensi Kürşad’ın ihtilal denemesidir.

II.Gök Türk Kağanlığı

681 yılında Aşena ailesinden Kutluk, Çin’in kuzeyine yerleşmiş Türk boylarını yeniden toparlamayı başardı. Çin, Kitan ve Dokuz Oğuzlar/ Uygurlar (onlar da Türkçe konuşuyorlardı)ile yapılan savaşlar sonucunda Ötüken ormanında Göktürk Kağanlığı yeniden ihya edildi. Kutluk ili (devleti/ulusu) yeniden derlediği için İlteriş (ili derleyen) adını aldı.

692’de ölen İlteriş’in yerine kardeşi Kapgan/Kapağan (Günümüz Türkçe karşılığı kapan=alan=Fatih) kağan oldu. Devlet kurulalı beri kağanlık danışmanı olan Tonyukuk’un da bulunduğu Kitan’a Tatabilere, Basmıllara, Çiklere, Azlara, Bayırkulara, Türgişlere/ On Oklara (Batı Gök Türk budunu. Kitabelerde sürekli Türgiş Kağanı Türküm, budunum idi ifadeleri bununla ilgilidir), Kırgız ve Dokuz Oğuzlara yapılan seferlerle II.Gök Türk Devletinin sınırları Okyanus’tan Maveraünnehirde ki Temir Kapığ/Demirkapı’ya kadar ulaştı. İpek Yolunun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.

Kapgan’ın Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürülmesi üzerine Gök Türk Devleti’nin başına Bilge Kağan geçti. Kardeşi Kül Tigin ordunun komutanlığını üzerine alırken Tonyukuk danışmanlık görevini sürdürmekteydi. Onun dönemi de amcası dönemindeki gibi devletin egemenliğindeki boyların başkaldırılarıyla geçti. Çin’in desteklediği Uygur-Karluk-Basmıl bağlaşmasının Ötüken’e yönelik sürekli saldırıları, İpek Yolunun kilit noktası olan Çungarya’nın Çin’in denetimine geçmesi ve batıda On Ok budununu hakimiyetine alan Türgişlerin gün geçtikçe güçlenmesi neticesinde II.Gök Türk Kağanlığı çöküşe sürüklendi. Bilge Kağan’ın, danışmanı Tonyukuk’u ve küçük kardeşi Kül Tigin’i kaybetmesinden sonra zehirlenerek ölümü üzerine yerine geçen Tengri Kağan çocuk yaştaydı. Onun kağanlığına karşı gelen Ozmış da ülkeyi toparlayacak güçte değildi. Nihayet Uygurlar 745’te Ötüken’e girerek Gök Türk devletine son verdiler.

Göktürklerin Kuruluş Mitolojisi

Çin yazılı kaynaklarına göre (550-557 yılın tarih kronikileri), Göktürklerin kökleri Orta Asya Hunlarda bulunur. Göktürklerde hükümdar soyunun adı yazılı Çin kaynaklarına ve Türk sözlü geleneğine göre Aşina ( Asen (veya Asena veya Zena) dir.Bu kaynaklarda Göktürk imparatorluğunu kuran Asena veya Zena ailesi kendi tanımlamada dişi bir kurdun soyundan geldiği anlatılmaktadır.

Asena/Aşina/Zena/Aşına ailesinin, yalnız bir erkek çocuk hayatta kalmak üzere, katliama uğramış olduğu söylencesinde Göktürklerin erken tarihinde bir soyun topluca kıyımının toplumsal bilinci etkilediği bilinmemektedir.

Birinci Göktürk İmparatorluğu Hükümdarlar

Bumin Kağan (Çince Tu-men)(534-552)
Qara-Issyk Khagan/Han <=> Kelo Khan <=> Kolo Khan <=> Kök-Khan (552)
Kushu Muqan-Khagan/Han <=> Sekin Khan (553-72)
Taspar Khan/Han <=> Arslan Tobo-Khan (572 -581)
Amrak <=> Tanhan Khagan/Han (581)
Shetu Baga Yshbara-Khan/ Han (581-587)
Chulo-Khan Tolos-Shad (587-588)
Yun Yolliyg Dulan-Khan (588-699; ile Zhangar)
Qara-Churin Turk Bogiu (Tardush)-Khan <=> Tardu (576-603 Batı Göktürk)
Zhangar Kimin-Khan <=> Tuli Khan (597-609 Dulan-Khan ile Qara-Churin)
Dugi Shibir-Khan (609-619)
Chulo Khan (619-621)
Kat Ilkhan Tugbir <=> Xieli Khagan (621-630)
Chebi-Khan (630-649)
Symno ?? (639-641)
Nishu-Beg (679-680)
Funian (680-681)

İkinci Göktürk İmparatorluğu Hükümdarları

Kutluq Ilteris Khan/Han <=> Karakhan Türgesh-Khan/Han <=> Idat Şad (680-691)
Kapagan Kağan/Khan/Han <=> Bökö Chor <=> Mo-ch’o (691-716 suikast oldu)
Fugiuy-bogiu Küçük-Khan(Han (716)
Bilge Kağan/Khan/Han <=> Mogilian Bilge-Kül (716-734 suikast oldu.)
Yollyg-Tegin Izhan-Khan/Han (734-739)
Bilge Kutluk Tengri-Khan/Han (739-741)
??
Siuan Khan/han (741)
Il-Itmysh Bilge-Khan/Han (741-742)
Ozmyş Khan/Han (742-743)
Bomei-Tegin Khan/Han (743-745)

Göktürkler

Göktürkler, 500′lü yıllarda Avarlara bağlı olarak yaşayan ve bir kısmı Aşina önderliğinde Altayların güneyine göç eden birkaç Türk topluluğunun birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu bilgi hem Çin kaynakları hem de Bozkurt Efsanesi gibi sözlü Türk kaynaklarınca desteklenmektedir.
Bumin, 534 yılında başlarında bulunduğu Türk topluluğunu genişletip güçlendirmek için Tabgaç devletiyle ilişki kurmuş ve 542 yılında Çine sefer düzenlemiştir. Bu sırada Bumin, Juan Juanlar olarak bilinen Avarlarlara karşı ayaklanan Tölislerin isyanını bastırarak 50.000 kişiyi kendine bağlamıştır. Avar hükümdarı ile Bumin arasında çıkan bir anlaşmazlık nedeniyle, Göktürkler 552 yılında Avarlara karşı bağımsızlıklarını ilan etmişler ve bir bahar baskını ile Juan Juanlar’ı ortadan kaldırmışlardır.

Bumın, Ötüken’de Göktürkler’in kağanı olduğunu duyurmuş; fakat aynı yıl vefat etmiştir. Bumin Kağan’dan sonra devletin doğusunu Buminin oğlu Mukan; batısını ise kardeşi İstemi yönetmeye başlamıştır. Bu dönemde Göktürk devletinin en parlak devirleri yaşanmıştır. İstemi Yabgu önce Sasanilerle, daha sonra da Bizans ile ittifak kurmak istemiştir. 572 yılında Mukan Kağan; 576 yılında ise İstemi Yabgu vefat etmiştir.
Mukan Kağan’dan sonra Doğu Göktürk Kağanlığının başına Tapar Kağan; İstemi Yabgu’dan sonra Batı Göktürk Kağanlığının başına ise İsteminin oğlu Tardu geçmiştir. Doğu Göktürkleri Çinlilerle mücadele etmiş, bir süre onları vergiye bağlamışlardır. Fakat 630 yılında türlü Çin entrikaları yüzünden onlara yenilmiş ve Çin egemenliğinde yaşamaya başlamıştır. Batı Göktürkleri de Çin, Bizans ve Sassanilerle mücadele etmiş ve 659 yılında Çin egemenliğine girmiştir.

Çin egemenliğine önce giren Doğu Göktürk Kağanlığı’na bağlı Türkler, Çin tutsaklığında yaşamaya dayanamamışlardır. 639 yılında Kürşad adlı bir Türk kahramanı, yetiştirdiği 40 çeriyle birlikte Çin Sarayını basmış ve yüzlerce Çinliyi öldürmüştür. Çin prensini yakalamaya çok yakınken, dışarıdan gelen Çin birliklerine daha fazla dayanamayıp sarayın ahırından aldıkları atlarla Vey Irmağı’na doğru kaçmaya çalışan Türk yiğitleri, çevrede devriye Çin birliklerini geçemeyerek uçmağa varmışlardır. Bu ihtilal hareketi, başarıya ulaşmadan sonuçlanmış; fakat Çin’de yaşayan binlerce tutsak TÜRK‘ün yüreğine bağımsızlık ülküsünü salmaya yetmiştir.

682 yılında Kutluğ Kağan önderliğinde Ötükene gelen ve burada yeniden il kurmaya çalışan Göktürkler‘den bir topluluk, zaman içinde güçlenmiş ve bağımsızlığını ilan etmiştir. İl’i derleyip topladığı için Kutluğ Kağan, İlteriş adını almıştır. İlteriş’in kağanlık döneminin sonlarına doğru, Çin’deki Batı Göktürkleri de bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. İlteriş Kağan’dan sonra İkinci Göktürk Devletinin başına geçen Kapgan Kağan, Çin İmparatoriçesi’ne şart koşarak Çin’deki Türklerin iadesini sağlamış, Batı ve Doğu Kök Türklerini birleştirmiş; Uygur, Kırgız, Çik, Basmıl, Karluk gibi birçok Türk boyunu da kağanlığa bağlayarak “Türk birliğini” kurmuş; dört bir yana sayısız seferler düzenleyip ordular göndererek başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüştür.

Kapgan Kağan’dan sonra yaşanan kısa bir geçiş döneminden sonra; Bilge Kağan ve Kül Tigin‘in devleti birlikte yönettikleri, 716 – 734 yıllarını kapsayan parlak bir dönem başlamıştır. Bilge Tonyukukun vezir olduğu bu dönemde, Çin üzerinde mutlak egemenlik sağlanmış ve Çin’deki bütün Türkler getirilerek Türk birliği sağlamlaştırılmıştır. Orhun Yazıtları, İkinci Göktürk Devletinin bu döneminde dikilmiştir ve yazılı metinlerden takip edebildiğimiz Türk tarihinin ilk sayfaları, bu kutlu belgelerle günümüze kadar ulaşmıştır.