Bor Gerçeği

Bor Gerçeği
"Memleketimiz baştan nihayete kadar hazinelerle doludur. Biz o hazineler üzerinde aç kalmış insanlar gibiyiz. Hepimiz bütün bu hazineleri meydana çıkarmak, servet ve refahımızın kaynaklarını bulmak vazifesiyle mükellefiz."
BOR
Giriş Günümüzden 4000 yıl öncesinde Tibet’te var olduğu bilinen bor, Babiller tarafından uzak doğudan getirterek altın üretiminde,. Mısırlılar tarafından mumyalamada, Romalılarda cam yapımında, eski Yunanlılar ve Romalılarca temizlikte, MS 875 yılında Arap doktorlar tarafından ilaç olarak kullanılmıştır.
İlk Borik Asit Kimya öğretmeni William Homberg tarafından, ilk elementer bor da 1808 yılında Fransız kimyacı Gay-Lussac tarafından elde edilmiştir.
Maden çeşitliliği bakımından belirli bir zenginliğe sahip olmasına karşın, genel olarak rezerv ve rezerv kalitesi açısından pek şanslı olmayan ülkemiz, hammadde, yarı mamul ve mamul madde olarak, cam, porselen, seramik, tekstil, deterjan, metalurji, tarım, havacılık, nükleer, savunma gibi çok farklı sektörlerde kullanılan ve sanayinin vazgeçilmez hammaddelerinden olan bor mineralleri yönünden toplam dünya bor rezervinin % 64'üne sahiptir. Eti Holding A.Ş’nin, B[SUB]2[/SUB]O[SUB]3[/SUB] bazında dünya ham bor ihracâtında %95'in üzerinde bir payı olup, US Borax Inc. ile birlikte dünya bor pazarının %75'ine sahip bulunmaktadır.
Ancak, dünya bor üretiminde Eti Holding A.Ş. ile US Borax payları %34 ve %40 şeklinde dağılırken, bor piyasasından elde edilen gelirin paylaşımı %20 ve %70 şeklinde olmaktadır. Bunun temel nedeni, Eti Holding A.Ş.’nin ham bor satışının ağırlıklı olması, rafine bor satışının, US Borax'ın satışlarının yanında düşük kalması ve ileri teknoloji yatırımı gerektiren uç ürün üretiminin gerçekleştirilmemesidir.
BOR Minerallerinin Genel Özellikleri Bor, temizlik maddelerinden uzay teknolojisine kadar yayılan ve çok geniş bir alanda kullanılan bir maddedir. Borun ileri teknoloji gerektiren endüstriyel alanlarda kullanılmasının gittikçe artması, borun bir hammadde olarak kullanılmasını ve değerini daha da artırmaktadır.
Dünyanın en büyük bor rezervleri Türkiye’de bulunmaktadır. Dünyanın toplam bor rezervi B[SUB]2[/SUB]O[SUB]3 [/SUB]bazında 1.2 milyar ton olduğu tahmin edilmektedir. Bunun %63’ü Türkiye’dedir. Türkiye’nin rezervleri dünya bor talebini 400 yıl karşılayabilecek düzeydedir. ABD ve Rusya’daki rezervlerin ise ancak 70 yıllık ihtiyacı karşılayabileceği söylenebilir.
Türkiye’nin bilinen bor yataklarını Bigadiç - Balıkesir (kolemanit,üleksit), Kırka - Eskişehir (tinkal), Emet - Kütahya (kolemanit), Kestelek - Bursa (kolemanit, üleksit, probertit) oluşturmaktadır. Türkiye’nin 800 milyon ton dolayında olan rezervinin, % 64,4’ünü kolemanit, %31.8’ini tinkal, % 3.7’sini üleksit mineralleri oluşturmaktadır. Türkiye, bor rezervlerinin yanısıra, cevherlerimizin nispeten dar bir sahada büyük yataklar halinde konuşlanması ve açık ocak yöntemiyle üretim imkanları yönüyle de avantajlıdır. Borun çeşitli türevleri 250’yi aşkın alanda kullanılmaktadır. Bunlar;
üç grupta toplanabilirler.

Ham bor ürünleri;
Ham bor ürünleri % 90 dolaylarında borik asit, boraks penta ve dekahidrat gibi rafine bor ürünleri üretiminde kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra cam elyafı (fiberglas), borosilikat cam, nükleer uygulamalar ve metalurjide kullanılmaktadır. Türkiye dünya konsantre satışlarının % 80’ini karşılamaktadır. Bunlardan 85-90 milyon $ gelir elde edilmektedir.
Tablo: 1 Ham Bor Ürünleri
Rafine Bor Ürünleri;
Cam, cam elyafı, sabun ve deterjan, seramik, yangın geciktirici gereçler, tarım(gübrelere katılır) nükleer uygulamalar( nükleer reaksiyonların denetlenmesine yardımcı olur. B[SUP]10[/SUP] ve B[SUP]11[/SUP]’in nötron absorblama tesir kesiti yüksektir. Bazı güç reaktörlerinde fazla reaktiviteyi önlemek için soğutma suyuna borik asit katılır. Kontrol çubukları %2 bor içeren alaşımlardan yapılır), metalurji, ilaç ve kozmetik (antibakteryal ve dezenfektan olarak, antiseptiklerde, diş macunlarında, parfümlerde, şampuanlarda, lens solüsyonlarında), elektronik ve bilgisayar sanayi dalları rafine bor ürünlerinin temel kullanım alanlarıdır. Rafine boraks ürünleri üretim tesisleri kapasitesi 1.600.000 ton dolayında olup bunun 452.000 tonu Türkiye’de bulunmaktadır.
Tablo 2: Rafine bor ürünleri
Rafine bor ürünleri borun en çok tüketilen türevlerini oluşturmaktadır. Hem ham bor hem de rafine bor ürünlerinin kullanım alanları ayrıntılı bir şekilde Tablo 3’de verilmektedir.
Tablo 3: Kullanım alanları ve miktarları
Uç Ürünler;

• Elementer Bor
• Bor Karbür
• Bor Nitrür
• Bor Alaşımları (demirli,nikelli,kobaltlı)

Ham ve rafine ürünlerden üretilirler. En önemli özellikleri ileri teknoloji gerektiren yöntemlerle üretilmeleridir. Uç ürün sayısı diğerlerine göre çok fazladır. Belli başlı uç ürünler olarak elementer bor, bor karbür, bor nitrür ve bor alaşımları sayılabilir.
Elementer bor; askeri faaliyetler sırasında aydınlatma amacıyla kullanılmaktadır. Amorf bor ve kristalin bor olarak iki çeşidi bulunur. Amorf bor 2000$/kg olup kristalin bor fiyatı ise 5.000$/kg'dır.
Bor karbür; Elmastan sonra ikinci en yüksek sertliğe sahip olanıdır. Yüksek sıcaklığa dayanıklıdır. Nötron absorblama yeteneği vardır. Bu özellikleri sayesinde askeri araçların zırhlanmasında ve nükleer reaktörlerde kullanılır.
Bor nitrür; hekzogonal bor nitrür beyaz grafit olarak da bilinir. Oksidasyon direnci olan yüksek ısıya dayanan bir bor türevidir. Yüksek sıcaklıklarda yağlama malzemesi olarak çok geniş bir alanda kullanılmaktadır. Kübik bor nitrür suni elmas diye bilinir. 1320 [SUP]0[/SUP]C’ye kadar özelliklerini korur. 6x6x6cm ebadında bir takoz 3.000$ civarındadır.
Ferrobor; bor ile alaşımlandırma ve trafo çekirdeklerinde kullanımı en önemli kullanım alanıdır. Ortalama fiyatları 50$/kg'dır. Nikelli ve kobaltlı bor alaşımlarından elde edilen teller EKG gibi cihazların sensörlerinin üretiminde tercih edilmektedir. Sıcak preste üretilen bor kompozitleri, malzemelerin sert kompozitiyle kaplanmasında kullanılmaktadır. Son zamanlarda otomobil yakıtlarında kullanılmasıyla ilgili haberler de internette yer almaktadır.
İleri teknoloji ürünü olan bor içerikli malzemelerin katma değeri borik aside göre çok yüksektir. Bu ürünlerdeki katma değer borik asidin 100 katı civarındadır. Türkiye’nin 700.000 ton ham ve rafine bor satışından elde ettiği gelir 220 milyon $’dır. Batı ülkelerinin Türkiye’den kaynaklanan borik asit kullanarak üretmiş oldukları bor bileşikleri ticaretinde yarattıkları katma değerin 22 milyar$ civarında olduğu bilinmektedir. Bor bileşiklerinin kullanımı giderek artacağından mevcut tesis kapasitelerinin yükseltilmesi gerekecektir. Bor bileşiklerinin teknoloji transferi üzerinde çalışmalar sürdürülmektedir. Bu bileşiklerin üretimi yanında ileri teknoloji ürünleri içerisinde kullanılması için araştırma-geliştirme faaliyetleri sürdürülmektedir. Bu çerçevede uç ürünleri oluşturacak yeni şirketlerin oluşturulması çalışmaları yapılmaktadır. Önümüzdeki yıllarda sert metallerin yerini alacak kompozitlerin Türkiye’de yapılması halinde büyük kazanımlar sağlanacaktır.
İleri teknoloji ürünü olan kompozitlerde son beş yılda hem ciddi gelişmeler olmuş hem de uçaklardaki kullanım oranı çok artmıştır. Ülkemizde TAI içinde de bir kompozit üretim tesisi mevcuttur. Aşağıdaki tabloda uçaklarda kullanım oranı verilmektedir.
Tablo..: Bazı Uçaklardaki Bor-Fiber kompozit malzeme kullanım oranları
Dünya Bor Sektörü ve Türkiye’nin Durumu
Dünya bor pazarının bir ucunda uluslar arası madencilik şirketi Rio Tinto Plc.Şirketine bağlı US Borax Inc. Şirketinin, diğer ucunda Eti Holding A.Ş.’nin bulunduğu iki kutuplu bir yapı söz konusudur. Dünyada rezerv sorunu yoktur. Eti Holding tek başına 146 yıl, US Borax 26 yıl karşılayabilecek konumdadır. Çevreci baskıların artması sonucunda, dünya bor tüketiminde cevherlerden rafine ürünlere hızlı bir geçiş görülmektedir. US Borax ham bor ihracâtı yapmamaktadır ve 140 yıldır geliştirdiği üretim teknolojileri ile güçlü konumdadır. Rafine bor üretim kapasitesi, Eti Holding A.Ş. pazardan çekilse dahi pazarın ihtiyacını tek başına karşılayabilecek düzeydedir.
Tablo 3: Dünya Rezervi

Tablo 4: Türkiye Rezervi
Türkiye ham bor ihracâtın da dünyada %95’in üzerinde bir paya sahip olup ham bor ihracâtçısı tek ülkedir. Türkiye’nin son yıllarda 700.000-750.000 ton ham bor ihracâtı olmuştur. Son yıllarda rafine bor ürünlerinin satışına ağırlık verilmektedir. Diğer bor ihracâtçısı ülkeler Şili ve Peru’dur. Bor ithalatında Avrupa ülkeleri ile Japonya, Güney Kore, Tayvan gibi uzak doğu ülkeleri önde gelmektedir. Gelişmiş ülkelerin daha çok cevher ve ham bor, Orta Doğu ve Afrika ülkelerinin rafine ürün aldığı görülmektedir.
Tablo 5: Dünya Rafine Bor Pastası (1997)

Tablo 8: Dünya kullanım miktar ve yüzdeleri

Tablo 6: TÜRKİYE - Üretim Kapasiteleri
Yukarıdaki tablolar incelendiğinde Etibank cirosu, US Boraks Şirketine göre oldukça düşüktür. Bunun nedeni ise nihai ürünlerin fiyatlarının oldukça yüksek olmasıdır. Dünya Bor piyasasının yıllık cirosu 1.2 milyar $'dır. Türkiye’mizin geliri yıllık 225 milyon$ dır.Halbuki cam elyaf, tekstil tipi cam elyaf, kompozit malzemeler fiber optikler, roket yakıtı, zımpara, çelik, nükleer endüstri gibi pek çok sektörde kullanılan uç ürünlerin Pazar büyüklüğü 40 milyar $'dır. ABD'de cam elyaf sektöründe üretim yapan bir tek firmanın yıllık cirosu 5 Milyar dolardır.
Tablo 7: Dünya Ticareti
Yüksek Teknoloji Seramikleri ve Kompozitleri Araştırma Merkezi”
Teknoloji eksiğimizi kapatmak amacı ile İTÜ bünyesinde “YTSKAM kurulmuş olup bu merkezde üretim teknolojileri geliştirilen başlıca bor bileşikleri ve alaşımları şunlardır:

• Amorf Bor
• Kristalin Bor
• Bor Karbür
• Bor Nitrür
• Bor Alaşımları - (Ferro bor, Nikel bor, Kobalt bor)

B[SUB]4[/SUB]C Ticari olarak üretilmediği için TiB[SUB]2[/SUB], SiB[SUB]2[/SUB], MoB[SUB]2[/SUB] üretimleri henüz deneme aşamasında bile değildir.
ETİBANK Yatırım Programı

1. 240.000 ton/yıl Boraks Penta Hidrat – Kırka (2002 Ekim üretimde)
2. 45.000 ton/yıl Sodyum Perborat 2. tesisi (2003 Mart üretimde)
3. 250.000 ton/yıl Konsantratör tesisi – Kestelek
4. Susuz Boraks üretimi projeleri yatırım programına alınmış olup,

Yenilerinin, özellikle stratejik olanlarda henüz yatırım programı yoktur.

Ulusal Mevzuatımız ve Son Gelişmeler
Anayasamızın 168. Maddesi ile “tabii servetler ve kaynaklar devletin hüküm ve tasarrufu altındadır” hükmü yer almaktadır.
Türkiye’de 1930’lu yıllara kadar doğal kaynakların tespitine yönelik bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Bu amaçla 1935 yılında maden aramaları yapmak üzere MTA, madencilik, enerji üretimi ve dağıtımı yapmak üzere de Etibank (Etiholding) kurulmuştur. 1970’li yıllara kadar, ülkemizde bor cevheri üretimi ve ihracâtı büyük oranda bir İngiliz Şirketi tarafından yapılmıştır. 1978 yılında 2172 sayılı Yasa ile bor cevherleri devletleştirilmiş ve Türkiye dünyanın en büyük 2 bor üreticisinden biri olmuştur. 17.11.1978 tarih ve 16462 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile bor tuzlarının arama, işletme ve pazarlama faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi Eti Holding A.Ş.’ne verilmiştir.
Daha sonra 10.06.1983 tarihli “Bor Tuzları, Trona ve Asfaltit ile Nükleer Enerji Hammaddelerinin İşletilmesini, Linyit ve Demir Sahalarının Bazılarının İadesini Düzenleyen 2840 sayılı Kanun” nun 2. maddesi ile bor tuzları, trona, asfaltit, uranyum ve toryum madenlerinin aranması ve işletilmesinin Devlet eliyle yapılacağı ve bu madenler için 6309 sayılı Maden Kanunu gereğince gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerine verilmiş ruhsatların iptal edileceği hükme bağlanmıştır. Bu düzenleme sonrasında 1978 yılında cevher bazında 660 milyon ton olan bor rezervi günümüzde 2 milyar tonun üzerine çıkmıştır. İhracât gelirleri de 83 milyon $’dan 220 milyon $ düzeyine yükselmiştir. Buna karşılık, rafine işlemleri İngiliz, Fransız ve İspanyolların ortak olduğu Borax Holding tarafından yapılabilmekte olduğundan bu sektör bor cevherinde Türkiye’nin dünya pazarına girişini engellemeye çalışmıştır. Türkiye’nin bor cevherinde dünya pazarına girişi rafine tesislerini kurup işletmeye başlaması ile olmuştur.
1983 sonrasında çıkarılan yasalarla yabancı sermayenin ülkemize girişi, kolayca dolaşımı sağlanmıştır. Bunun en önemli alanlarından biri de madencilik olmuştur. 1985 yılında çıkarılan 3213 sayılı Maden Yasası ile yerli ve yabancı sermayeye madencilik sektöründe önemli imtiyazlar tanınmıştır. Bugün gelinen noktada bütün bu üretimleri sürdüren Etibank, bir holdinge dönüştürülerek 7 ayrı AŞ kurulmuştur. Bunlar ise birer birer özelleştirilmektedir.

Günümüzde ise Bor madeni stratejik olmaktan çıkarılmaya ve 2840 sayılı Bor Kanunu olarak bilinen yasa değiştirilmeye, bor madenleri dünya tekellerinin eline bırakılmaya çalışılmaktadır. IMF’e verilen niyet mektuplarının içine bu alanda verilen sözler yer almaktadır.

Buna İZİN VERİLMEMELİDİR.

KAYNAKLAR:

1. Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği Ankara Ticaret Odası, 2001
2. 1. Uluslar arası Bor Sempozyumu 3-4 Ekim 2002 Dumlupınar

Bor Ürün Çeşitleri ve Kullanım Alanları, N.Acarkan, İTÜ Maden Fakültesi

1. Bor Ürünlerinin Teknolojileri ve Türkiye’nin Durumu, O. Addemir, İTÜ İleri Teknoloji Seramik ve Kompozitleri Araştırma Merkezi, 1.Uluslar arası Bor Sempozyumu 3-4 Ekim 2002 Dumlupınar
2. Dünya Bor Sektörü ve Türkiye Açısından Önemi A.Sapmaz, M.Gözen, M.Z.Gözzler Eti Holding A.Ş. Genel Müdürlüğü, 1.Uluslar arası Bor Simpozyumu 3-4 Ekim 2002 Dumlupınar
3. DPT 8.5 Yıllık Kalkınma Planı
4. MTA, Etibank A.Ş., TMMOB ve TMMOB Maden Mühendisleri Odası’nın çeşitli yayınları