Azerbaycan Türkleri

Bugün Türkiye’de Azerbaycan denildiği zaman ilk olarak Sovyetler Birliği’nin dağılışı ile birlikte 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden doğu komşumuz akla gelmektedir. Yalnız özellikle son dönemde alışılagelmiş bir şekilde “Azeri” kelimesi bir milleti ifade eder haldedir. Oysa Azeri diye bir millet yoktur ve hiç olmamıştır. Azerbaycan, nüfus bakımından büyük çoğunluğuyla Oğuz olan, bir kısmı da Kıpçak Türklerinden gelen bir Türk topluluğunun yaşadığı yurdun adıdır. Burada yaşayan Türklere, yerleştikleri yurdun adı itibarıyla da olsa “Azeri” ya da “Azeri Türkü” demektense “Azerbaycan Türkü” denilmesi daha uygun olur.

Azerbaycan Türklerinin bir bölümü, yani Aras nehrinin kuzeyindekiler bağımsız olarak yaşamakta geriye kalan ve çok daha büyük bir nüfusu oluşturanları ise İran hakimiyeti altında yaşamaktadırlar. Azerbaycan’ı siyasi sınırlar yüzünden iki bölümde mütalaa etmek mümkün değilse de, biz Azerbaycan Türkleri dediğimizde bugünkü İran siyasi sınırları içindeki Azerbaycan Türklerini kastetmekteyiz. İran hâkimiyeti altında bulunan ve Türklerin çoğunlukta bulunduğu bölgeye Güney Azerbaycan diyoruz. Güney Azerbaycan bugün Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Hemedan, Zencan, Erdebil, Gazvin, Gilan idari bölümlerine ayrılmış olup Türkiye ve Hazar Denizi arasında uzanmaktadır. Dağlık alanlar bölgede geniş bir yer tutar. Tebriz’in güneyindeki Sehend Dağı (3700 m) ile Erdebil’in batısındaki Selselan Dağı (3800 m) bu bölgedeki en yüksek yerlerdir. Acıçay, Dehharkan, Sefidrud, Merdirud, Çıgatu (Zerinerud), Nazlıçay, Gadar (Kader), Zuluçay gibi akarsular ise Güney Azerbaycan’ın belli başlı akarsuları olarak karşımıza çıkar ancak bunların çoğu kurak geçen yaz aylarında kurumaktadır.

Van Gölü’nün bir buçuk katı olan Urmiye Gölü (5775 km²) Güney Azerbaycan’ın önemli bir parçasını teşkil eder. Güney Azerbaycan coğrafyasının bu yüksek yapısı iklimlerin de oldukça sert geçmesinde etkilidir. Bunun dışında Hoy, Selmas, Urmiye ve Sulduz gibi ovalar oldukça bereketlidir ve bu yüzden Azerbaycan’ın nüfus bakımından en yoğun bölgelerini oluşturur.

Bugün Azerbaycan Türklerinin bölgedeki nüfusları 20 – 25 milyon arasında tahmin edilmektedir. Jeopolitik durumu dikkate alınırsa bölge 200.000 km²’dir. Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Selmas, Maku, Meraga, Astara, Culfa, Merend, Halhal, Soğukbulak, Bicar, Zencan, Mahabat, San’an-Taç, Enzeli, Reşt gibi şehir ve kasabalar bu bölge içinde kalmaktadır.

Bu coğrafyaya yoğun olarak Türk göçlerinin Selçuklular ile birlikte başladığı bilinmektedir. Sultan Melikşah zamanında Oğuzlar Azerbaycan’a gelip Gence, Hoy, Urmiye ve Hemedan’a yerleştiler.

Eski bir ülke olan Azerbaycan birçok kavim ve milletlerin hakimiyetinde bulunmuştur. 1800’lü yıllara kadar bir idare altında bulunan Azerbaycan toprakları bu dönemde meydana gelen olaylar ve yapılan anlaşmalarla İran ve Rusya arasında, Aras nehri sınır olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Şimdi Güney Azerbaycan’da yaşayan Türklere değinilecektir.